از مسجدسلیمان تا امروز: خام‌فروشی پای ثابت ایران

نخستین چاه نفت ایران در سال ۱۲۸۷ خورشیدی در مسجدسلیمان کشف شد و از آن زمان نفت به مهم‌ترین منبع درآمد کشور تبدیل شد. با این حال، ایران همانند بسیاری کشورهای تازه‌وارد، نفت را عمدتاً به صورت خام به بازارهای جهانی می‌فروشد. این رویه کوتاه‌مدت درآمدزا، اما بلندمدت اقتصادی، شکننده و وابسته به نوسانات قیمت نفت است.

زنجیره ارزش؛ حلقه گمشده

زنجیره ارزش به معنای تبدیل ماده خام به محصولاتی با ارزش افزوده بالا است. یک بشکه نفت خام اگر در پالایشگاه فرآوری شود یا به مواد پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی تبدیل شود، ارزش آن چندین برابر افزایش می‌یابد. اما در ایران، توسعه میدان‌های نفت و گاز با صنایع پایین‌دستی همزمان نیست و بسیاری پروژه‌های تکمیلی نیمه‌تمام یا متوقف باقی می‌مانند.

هدررفت منابع و دود فلرها

نمونه ملموس از نبود زنجیره ارزش، سوزاندن گازهای همراه در فلرهاست. این گازها می‌توانستند به خوراک نیروگاه‌ها، صنایع پتروشیمی و صادرات تبدیل شوند، اما در آسمان دود می‌شوند و سرمایه ملی هدر می‌رود.

تحریم‌ها و کمبود فناوری

تحریم‌ها موجب محدودیت دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و سرمایه خارجی شده و پروژه‌ها با تأخیر یا با تجهیزات قدیمی اجرا می‌شوند. با این حال، حتی بدون تحریم، نبود نقشه راه بلندمدت و هماهنگی میان بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی، مانع تکمیل زنجیره ارزش شده است.

تجربه نروژ؛ درس برای ایران

نروژ با ذخایر محدود، استراتژی توسعه همزمان استخراج، پالایش و صنایع پایین‌دستی را اجرا کرده است. نتیجه آن، کاهش آسیب اقتصادی ناشی از نوسانات قیمت نفت و حفظ پایداری درآمد کشور است.

ضرورت تکمیل زنجیره ارزش

تکمیل زنجیره ارزش برای ایران هم اقتصادی و هم امنیتی است؛ درآمد بیشتر، اشتغال‌زایی، کاهش وابستگی به صادرات خام و محافظت از اقتصاد ملی در برابر نوسانات جهانی. این مسیر نیازمند سرمایه‌گذاری، فناوری و ثبات سیاست‌گذاری است.

چشم‌انداز آینده

تصور کنید کارخانه‌هایی در جنوب‌غربی ایران که گازهای همراه را به محصول نهایی تبدیل می‌کنند و به جای دود، کالاهای با ارزش به کشتی‌ها بار می‌شوند. آن روز، درآمد نفت و گاز ایران دیگر تنها به استخراج وابسته نخواهد بود و فصل تازه‌ای در اقتصاد کشور آغاز خواهد شد.

* بازنویسی: تحریریه پژواک کارفرما