نفت فروخته میشود، ارز برنمیگردد/تحریمها از صادرات عبور کرده و به پول نفت رسیدند
گزارشهای بینالمللی نشان میدهد تحریمها نتوانستهاند صادرات نفت ایران را متوقف کنند، اما مسیر بازگشت ارز را چنان پرهزینه و پیچیده کردهاند که بخش قابل توجهی از درآمد نفتی در شبکههای واسطهای و غیرشفاف مستهلک میشود.
بررسی گزارشهای نهادهای تحلیلی بینالمللی، شرکتهای ردیابی نفتکشها و رسانههای معتبر خارجی نشان میدهد صادرات نفت خام ایران نهتنها کاهش نیافته، بلکه در برخی مقاطع به بالاترین سطح خود طی هفت سال اخیر رسیده است. با این حال، همزمانی این رشد صادرات با محدودیت شدید در بازگشت ارز، تصویری متناقض از اثرگذاری تحریمها بر اقتصاد ایران ترسیم میکند.
اندیشکده آمریکایی «گیتاستون» در تحلیلی اذعان میکند که تداوم صادرات نفت ایران، نتیجه وجود تقاضای پایدار و استفاده از خلأهای اجرایی تحریمهاست. به اعتقاد این اندیشکده، تحریمها تنها زمانی میتوانند مؤثر باشند که تقاضا برای نفت ایران کاهش یابد؛ در غیر این صورت، مسیرهای جایگزین برای فروش همواره پیدا میشود.
در این میان، چین بهعنوان بازیگر اصلی بازار نفت ایران نقش محوری دارد. خرید گسترده نفت ایران توسط پالایشگاههای چینی، جریان فروش را حفظ کرده، اما این همکاری با هزینههای مالی و لجستیکی بالا همراه است. حتی گیتاستون نیز تأکید میکند که «تحریمهای سوراخدار» قادر به تضعیف جدی ایران نیستند، مادامی که صادرات نفت ادامه دارد.
آمارها چه میگویند؟
بر اساس دادههای شرکت «کپلر»، میانگین صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۵ به حدود ۱.۶۷ میلیون بشکه در روز رسیده که نسبت به سال قبل حدود ۵ درصد افزایش دارد و بالاترین سطح از سال ۲۰۱۸ محسوب میشود. از این میزان، روزانه حدود ۷۵۰ هزار بشکه به چین صادر شده و نزدیک به ۹۰۰ هزار بشکه نیز با مبدأ یا مقصد نامشخص جابهجا شده است؛ رقمی که نسبت به سال گذشته جهش قابل توجهی دارد و نشانه گسترش روشهای پیچیده دور زدن تحریمهاست.
همچنین مؤسسه انرژی بریتانیا اعلام کرده ایران در سال ۲۰۲۴ با تولید روزانه بیش از ۵ میلیون بشکه نفت و میعانات، پنجمین تولیدکننده بزرگ نفت جهان بوده؛ جایگاهی که نشان میدهد توان تولیدی کشور علیرغم تحریمها حفظ شده است.
صادرات هست، ارز نیست
در مقابل این تصویر مثبت از صادرات، روایت داخلی اقتصاد ایران متفاوت است. مقامات اقتصادی بارها از دشواری بازگشت ارز نفتی سخن گفتهاند؛ از تأخیر در تسویه گرفته تا هزینههای بالای انتقال و حتی عدم بازگشت کامل منابع. همین موضوع باعث شده تناقض «صادرات بالا» و «عرضه محدود ارز» به یکی از چالشهای اصلی سیاستگذاری ارزی تبدیل شود.
کارشناسان معتقدند تحریمها عملاً از هدف اولیه خود یعنی توقف فروش نفت عبور کرده و تمرکز خود را بر شبکههای مالی، بیمهای و تسویهای گذاشتهاند. نتیجه این تغییر، گرانتر و پرریسکتر شدن مسیر بازگشت پول نفت است. نفت فروخته میشود، اما ارز آن بهسختی وارد اقتصاد رسمی میشود.
قدرتالله اماموردی، استاد اقتصاد، در گفتوگو با مهر تأکید میکند که تشدید تحریمهای مالی و محدودیتهای بانکی، مستقیماً توان عرضه ارز در اقتصاد ایران را کاهش داده و یکی از عوامل اصلی نوسانات اخیر بازار ارز بوده است.
گره اصلی کجاست؟
تحلیلها نشان میدهد ریشه این شکاف، در وابستگی به شبکههای واسطهای و تراستی نهفته است؛ شبکههایی که طی سالهای تحریم شکل گرفته و اکنون به ساختاری پرهزینه و غیرشفاف تبدیل شدهاند. عبور ارز از چندین لایه واسطه، هم هزینه مبادله را بالا برده و هم بخشی از منابع ارزی کشور را مستهلک میکند.
در چنین شرایطی، کارشناسان بر ضرورت شفافسازی مسیر فروش نفت و حرکت به سمت روابط مالی مستقیم، بهویژه با چین، تأکید دارند. تجربه کشورهایی مانند روسیه نشان میدهد ایجاد مسیرهای بانکی مستقل، هرچند دشوار، اما ممکن است و میتواند هزینه تحریمها را کاهش دهد.
در مجموع، تناقض میان صادرات بالای نفت و بازگشت محدود ارز، نه نشانه بیاثر بودن تحریمهاست و نه فروپاشی آنها؛ بلکه بیانگر تغییر میدان اثرگذاری تحریمها از «فروش نفت» به «دسترسی به درآمد نفتی» است. عبور از این وضعیت، مستلزم اصلاح سیاستهای ارزی، کاهش وابستگی به واسطهها و حرکت به سمت شفافیت و مسیرهای مالی پایدار است.
*بازنویسی:تحریریه پژواک کارفرما
انتهای پیام