رکورد تولید نفت یا رکورد خام‌فروشی؟/ زنجیره ارزش، حلقه گمشده صنعت نفت ایران
هرچند صنعت نفت ایران از رکورد تازه در تولید سخن می‌گوید، اما کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون توسعه هم‌زمان پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و صنایع پایین‌دستی، این رکوردها تنها به افزایش خام‌فروشی منجر شده و فرصت‌های ارزش افزوده و اشتغال پایدار از دست می‌رود.
در حالی که مدیران نفتی کشور از رکوردشکنی تازه در تولید نفت خبر می‌دهند، کارشناسان معتقدند این موفقیت زمانی به دستاوردی پایدار برای اقتصاد ملی تبدیل می‌شود که زنجیره ارزش نفت و گاز، از استخراج تا صنایع پایین‌دستی، هم‌زمان توسعه یابد. در غیر این صورت، افزایش تولید تنها به صادرات خام و وابستگی بیشتر به بازارهای جهانی منجر خواهد شد.
تولید بالا؛ ارزش‌آفرینی پایین
در اقتصاد انرژی، صنعت نفت و گاز به مثابه زنجیری است که حلقه‌های بالادستی، میان‌دستی و پایین‌دستی آن باید هم‌زمان رشد کنند. حلقه بالادستی شامل اکتشاف، توسعه میدان‌ها و استخراج است؛ جایی که ایران اکنون رکورد تازه‌ای را ثبت کرده است. اما اگر این تولید در حلقه‌های بعدی یعنی پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و صنایع شیمیایی به محصول تبدیل نشود، نتیجه‌ای جز افزایش خام‌فروشی نخواهد داشت.
میان‌دستی و پایین‌دستی؛ حلقه‌های مغفول
بخش میان‌دستی، شامل انتقال، ذخیره‌سازی و تأمین خوراک واحدهای صنعتی، و بخش پایین‌دستی که نقطه تولید ارزش افزوده واقعی است، طی سال‌های اخیر رشد متناسبی با تولید نداشته‌اند. در نتیجه، افزایش استخراج بیشتر به پر شدن مخازن نفتکش‌ها ختم شده تا ایجاد اشتغال و نوآوری صنعتی در داخل کشور.
تجربه جهانی؛ راهی که ایران می‌تواند برود
کشورهای مختلف مسیرهای متفاوتی را برای توسعه زنجیره ارزش انتخاب کرده‌اند. آلمان و کره‌جنوبی با وجود نداشتن منابع نفتی، قهرمان صنایع پایین‌دستی شده‌اند. آمریکا کل زنجیره را از استخراج تا صنایع شیمیایی پیشرفته توسعه داده و عربستان نیز در سال‌های اخیر به سمت تقویت پتروشیمی حرکت کرده است. ایران با داشتن ذخایر عظیم و موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز، ظرفیت آن را دارد که زنجیره ارزش را به‌طور کامل تکمیل کند؛ اما واقعیت امروز فاصله زیادی با این ظرفیت دارد.
خام‌فروشی؛ دام قدیمی اقتصاد ایران
فروش مستقیم نفت خام ساده‌ترین و سریع‌ترین روش تأمین درآمد برای دولت‌ها بوده است، اما این مسیر کشور را به شدت در معرض نوسانات بازار جهانی قرار داده و فرصت‌های ارزش‌آفرین را از بین برده است. در مقابل، تبدیل نفت به فرآورده‌های سوختی، محصولات پتروشیمی و مواد شیمیایی پیشرفته، چندین برابر ارزش اقتصادی ایجاد کرده و انعطاف‌پذیری بیشتری در برابر تحریم‌ها به همراه دارد.
آینده بازار؛ رشد پتروشیمی فراتر از سوخت
بررسی روندهای جهانی نشان می‌دهد که تقاضا برای محصولات پتروشیمیایی در آینده‌ای نزدیک از سوخت‌های فسیلی پیشی خواهد گرفت. اگر ایران امروز توسعه زنجیره ارزش را آغاز نکند، فردا در بازار جهانی محصولات پیشرفته نفت و گاز جایی نخواهد داشت.
نیاز به اصلاح سیاست‌ها؛ اولویت با صنایع پایین‌دستی
کارشناسان تأکید می‌کنند که سیاست‌گذاری باید به‌گونه‌ای تغییر کند که فروش خوراک باارزش به صنایع داخلی در اولویت قرار گیرد، نه صادرات خام. این تغییر رویکرد همسو با اقتصاد مقاومتی است و به ایجاد اشتغال گسترده، افزایش درآمد پایدار و کاهش وابستگی به بازارهای جهانی کمک خواهد کرد.
نتیجه‌گیری: رکورد واقعی در حلقه آخر است
شکستن رکورد تولید نفت هرچند دستاوردی فنی و مدیریتی مهم است، اما بدون رکوردشکنی مشابه در پالایش، پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی، موفقیتی ناقص خواهد بود. اقتصاد ایران زمانی از ظرفیت راهبردی نفت و گاز به‌طور کامل بهره‌مند می‌شود که هر بشکه نفت نه به صورت خام، بلکه به شکل محصولات ارزشمند صنعتی وارد بازار شود.
* بازنویسی: تحریریه پژواک کارفرما
انتهای پیام