سبد معیشت خانوار ایرانی؛ فشار تورم بر نیازهای اولیه

سبد معیشت خانوار که یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای سیاست‌گذاری در حوزه رفاه اجتماعی به شمار می‌رود، در سال‌های اخیر تحت تأثیر تورم و مشکلات اقتصادی دستخوش تغییرات و فشارهای زیادی شده است؛ به گونه‌ای که خانوارها برای مدیریت هزینه‌ها، تمرکز خود را بر رفع نیازهای اولیه زندگی گذاشته‌اند. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در دیدار با رئیس‌جمهور و هیأت وزیران، «معیشت مردم» را یکی از مهم‌ترین مسائل کشور خوانده و تأکید کردند: «در باب معیشت مردم به‌گونه‌ای عمل کنید که مردم بتوانند حدود ۱۰ قلم کالای اساسی را بدون دغدغه افزایش قیمت تهیه کنند؛ نه اینکه قیمت‌ها امروز و فردا دو برابر شود.»

اما سبد معیشت چیست و چرا آن را با رفاه اشتباه می‌گیرند؟

سبد معیشت؛ حداقل نیازهای زندگی

اقتصاددانان، سبد معیشت را مجموعه‌ای از کالاها و خدمات ضروری می‌دانند که یک خانوار برای تأمین نیازهای اولیه زندگی به آن‌ها نیاز دارد؛ این اقلام شامل خوراک (نان، برنج، گوشت، لبنیات و…) پوشاک، مسکن و اجاره، حمل‌ونقل، درمان و آموزش است. این سبد بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران تعیین می‌شود و در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و تعیین حداقل دستمزد کارگران نقش مهمی ایفا می‌کند.

برای مثال، بررسی نرخ تورم مرداد امسال نشان می‌دهد که هزینه یک مجموعه کالاها و خدمات مشابه نسبت به مرداد سال گذشته، ۴۲.۴ درصد افزایش یافته است. این در حالی است که متوسط افزایش حقوق کارمندان تنها ۲۰ درصد و برای کارگران حدود ۴۵ درصد بوده است. در این میان، گروه خوراکی‌ها بیشترین افزایش قیمت را داشته و تورم آن‌ها به ۵۱.۴ درصد رسیده است؛ برخی اقلام مانند لوبیاچیتی ۲۴۸ درصد و مرغ ماشینی ۴۲.۲ درصد افزایش قیمت داشته‌اند.

سهم بالای خوراکی‌ها از سبد معیشت

در کشورهای توسعه‌یافته، سهم خوراکی‌ها از سبد معیشت معمولاً بین ۱۵ تا ۲۰ درصد است و اقلام غیرخوراکی مانند تفریح و آموزش سهم بیشتری دارند. اما در ایران فشار تورم و افزایش هزینه‌های مسکن باعث شده خانوارها بیشتر بر تأمین نیازهای اولیه خود تمرکز کنند.

نتایج طرح هزینه و درآمد خانوار در سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که از مجموع هزینه‌های خوراکی، گوشت ۲۴.۴ درصد، میوه و سبزی ۱۸.۸ درصد، آرد و نان ۱۵.۷ درصد و لبنیات ۱۰.۲ درصد بیشترین سهم را دارند. در هزینه‌های غیرخوراکی نیز مسکن، سوخت و روشنایی ۵۷.۲ درصد از هزینه‌های غیرخوراکی یک خانوار شهری را تشکیل می‌دهد و سهم آن از کل سبد معیشت ۴۳.۷ درصد است.

همچنین متوسط هزینه سالانه یک خانوار شهری در سال ۱۴۰۳ حدود ۲۷۰ میلیون تومان بوده که نسبت به سال قبل ۳۰ درصد افزایش داشته است، در حالی که متوسط درآمد سالانه خانوار شهری ۳۴۰ میلیون تومان بوده که ۳۴ درصد رشد داشته است.

تفاوت سبد معیشت و رفاه

سبد معیشت بر تأمین حداقل نیازهای اساسی تأکید دارد و نمی‌توان از آن نتیجه گرفت که مردم رفاه بیشتری دارند. سطح رفاه مفهومی گسترده‌تر است و شامل دسترسی به خدمات درمانی و آموزشی مناسب، امنیت شغلی و اجتماعی، تفریح و امکان پس‌انداز می‌شود. رفاه زمانی معنا پیدا می‌کند که فرد یا خانواده بتواند با آرامش و رضایت زندگی کند.

 ضریب جینی چیست؟

ضریب جینی شاخصی برای سنجش نابرابری درآمد و ثروت است. این عدد بین ۰ تا ۱ قرار دارد و هرچه کمتر باشد، جامعه برابرتر است. آخرین اطلاعات مرکز آمار ایران نشان می‌دهد ضریب جینی در ایران ۰.۳۸۷ است؛ به معنای نابرابری متوسط تا بالا در توزیع درآمد و بهره کمتر دهک‌های پایین درآمدی.

کارشناسان اقتصادی معتقدند که سیاست‌هایی مانند مالیات تصاعدی، مالیات بر دارایی‌های غیرمولد و کاهش فرار مالیاتی می‌تواند به کاهش ضریب جینی کمک کند. همچنین حمایت‌های دولتی مانند پرداخت یارانه معیشتی، مسکن اجتماعی و بیمه سلامت همگانی برای ارتقای سطح درآمد خانوارها ضروری است.

نگاه به واقعیت‌های روزمره کافی نیست

نگاه به یک سکانس از زندگی روزمره مردم نمی‌تواند گویای وضعیت واقعی معیشت باشد. برای مثال، افزایش سفرها در ایام خاص یا ترافیک‌های سنگین ممکن است این تصور را ایجاد کند که رفاه مردم افزایش یافته، در حالی که خانوارها به دلیل محدودیت درآمد، گزینه‌های اقتصادی‌تر را انتخاب کرده‌اند. همچنین خریدهای ابتدایی ماه برای تأمین نیازهای اولیه به معنای افزایش رفاه نیست، بلکه مدیریت درآمد و هزینه‌هاست.

سبد معیشت خانوارها در برابر سیاست‌های اقتصادی و عوامل غیراقتصادی آسیب‌پذیر است و نخستین وظیفه دولت، تأمین حداقل‌های زندگی، کاهش نابرابری و تضمین عدالت است.

* بازنویسی: تحریریه پژواک کارفرما