پایان دوران خام‌فروشی؟ نفت ایران وارد فاز «فراورده‌فروشی هوشمند» شد
افزایش تبدیل نفت خام به فرآورده‌های با ارزش افزوده، اقتصاد ایران را از خام‌فروشی دور کرده و به سپری پایدار در برابر تحریم‌ها، نوسانات ارزی و محدودیت‌های صادرات نفت خام تبدیل شده است.
تبدیل نفت خام به فرآورده‌های با ارزش افزوده، امروز به یکی از مهم‌ترین ابزارهای ثبات ارزی و مقابله با تحریم‌ها تبدیل شده است؛ رویکردی که در کنار افزایش تولید نفت، انتظار می‌رود به رشد تولید و صادرات فرآورده نیز منجر شود.
سال‌ها اتکای اقتصاد ایران به خام‌فروشی، کشور را در برابر تکانه‌های سیاسی و نوسانات بازار جهانی نفت آسیب‌پذیر کرده بود. اما اکنون سیاست تازه‌ای در حال شکل‌گیری است؛ سیاستی که نفت را نه محصول نهایی، بلکه آغازگر یک زنجیره ارزش می‌بیند. تمرکز بر «تبدیل نفت به فرآورده» به‌ویژه در شرایط تحریم و ناترازی انرژی، به عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه اقتصادی کشور دنبال می‌شود.
طبق گزارش وزارت نفت، سهم فرآورش نفت خام از ۴۸ درصد در سال ۱۳۹۴ به بیش از ۷۵ درصد در سال ۱۴۰۴ رسیده است. این تحول، ایران را از یک صادرکننده نفت خام به بازیگری مهم در بازار صادرات فرآورده‌های نفتی تبدیل کرده و آثار اقتصادی و ژئوپلیتیکی گسترده‌ای به دنبال داشته است.
در رویکرد جدید، سرمایه‌گذاری گسترده در پروژه‌های بزرگ پالایشی و پتروپالایشی، مانند پتروپالایشگاه شهید سلیمانی، پالایشگاه مهر خلیج‌فارس و طرح توسعه شازند، نشان می‌دهد کشور به سمت پالایشگاه‌های نسل جدید حرکت کرده است؛ واحدهایی که قادرند نفت سنگین را به محصولات سبک‌تر و سودآورتر تبدیل کنند.
پالایشگاه‌ها در این سیاست، نقش «سپر ارزی» را ایفا می‌کنند. برخلاف صادرات نفت خام که به‌دلیل محدودیت خریداران و رهگیری آسان، بیشتر در معرض فشار تحریمی است، صادرات فرآورده با مسیرهای متنوع و ردیف‌های متعدد تجاری، عملاً تحریم‌پذیری کمتری دارد. بر همین اساس، طی سه سال گذشته زیرساخت صادرات فرآورده در بنادر جنوبی ۴۰ درصد افزایش یافته و چندین پایانه جدید سوخت سبک در آستانه بهره‌برداری قرار دارد.
هم‌افزایی میان پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها نیز به پایداری زنجیره انرژی کمک کرده است؛ به‌گونه‌ای که بخشی از خوراک پتروشیمی‌ها از خروجی پالایشگاه‌ها تأمین می‌شود و این چرخه در نهایت به تقویت اقتصاد انرژی منجر شده است. در همین راستا، برنامه هفتم توسعه افزایش ۲۵ درصدی ظرفیت تبدیل نفت خام و میعانات به فرآورده‌های با ارزش را الزام کرده است.
تأمین مالی این پروژه‌ها نیز در قالب مدل‌های جدیدی همچون «پالایشگاه مردمی» و سرمایه‌گذاری خارجی مبتنی بر بازپرداخت محصول دنبال می‌شود. هم‌زمان، فناوری‌های نوین مانند کراکینگ و هیدروکراکینگ و استفاده از کاتالیست‌های ایرانی، سهم نفت کوره در خروجی پالایشگاه‌ها را از ۳۰ درصد به کمتر از ۱۰ درصد کاهش داده و راندمان تولید بنزین را افزایش داده است.
از منظر منطقه‌ای، افزایش تقاضا برای سوخت در عراق، افغانستان، پاکستان و سوریه، فرصت جدیدی برای ایران ایجاد کرده است تا علاوه بر صادرات مستقیم، نقش «هاب ترانزیت سوخت» را نیز ایفا کند. طرح‌هایی مانند کریدور سوخت شرق و خطوط صادراتی به عراق و سوریه در همین چارچوب در دست اجراست. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد صادرات و ترانزیت فرآورده می‌تواند تا سال ۱۴۰۸ سالانه بیش از ۱۵ میلیارد دلار درآمد پایدار ایجاد کند.
در داخل کشور نیز توسعه پالایشگاه‌ها نقش مهمی در اشتغال‌زایی و بهبود تراز ارزی داشته است. هر پالایشگاه ۱۰۰ هزار بشکه‌ای حدود ۴ هزار شغل مستقیم و ۱۲ هزار شغل غیرمستقیم ایجاد می‌کند. همچنین با افزایش ظرفیت تولید بنزین، واردات این سوخت از ۹ میلیون لیتر در سال ۱۳۹۷ به صفر در سال ۱۴۰۴ رسید و سالانه دست‌کم ۳ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی برای کشور به همراه داشت.
با وجود این دستاوردها، کارشناسان سه چالش اساسی را یادآور می‌شوند: تأمین مالی سنگین پروژه‌ها، ضرورت اصلاح مدیریت مصرف داخلی، و لزوم توزیع متوازن ظرفیت پالایشی در مناطق مختلف کشور. ایجاد مینی‌ریفاینری‌ها در مناطق مرکزی و شمالی کشور یکی از راه‌حل‌های پیشنهادی است.
در مجموع، صنعت نفت ایران وارد مرحله تازه‌ای شده است؛ مرحله‌ای که در آن خام‌فروشی دیگر محور اقتصاد نیست و زنجیره هوشمند تولید و صادرات فرآورده جایگزین آن می‌شود. اگر طرح‌های فعلی به‌طور کامل اجرا شود، نفت ایران در سال‌های آینده نه در قالب خام، بلکه در شکل فرآورده‌های متنوع و پرسود در اقتصاد کشور جریان خواهد داشت؛ مسیری که پایداری ارزی، امنیت انرژی و تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها را تقویت می‌کند.
*بازنویسی:تحریریه پژواک کارفرما
انتهای پیام