۳ دهه نوسان در خودکفایی غذایی/تاب‌آوری شکننده نظام تأمین غذا در ایران
بررسی عملکرد سه دهه اخیر در حوزه امنیت غذایی نشان می‌دهد که علی‌رغم افزایش ظرفیت تولید داخلی، نظام غذایی کشور همچنان از وابستگی به نهاده‌های وارداتی و آسیب‌پذیری در برابر تغییرات اقلیمی رنج می‌برد. به گفته کارشناسان، حدود یک‌سوم از نیاز غذایی ایران هنوز وابسته به عوامل بیرونی است و این موضوع تاب‌آوری کشور در برابر بحران‌های جهانی را کاهش داده است.
بر اساس بررسی های پژوهشگران حوزه امنیت غذایی، روند سه دهه گذشته نشان می‌دهد که میانگین ضریب خودکفایی انرژی غذایی کشور حدود ۶۷.۵ درصد، پروتئین غذایی ۷۳.۵ درصد و مجموع خودکفایی غذایی حدود ۷۰ درصد بوده است. این در حالی است که کف خودکفایی در برخی سال‌ها به ۵۵ درصد و سقف آن به حدود ۸۷ درصد رسیده است.
به بیان دیگر، دامنه تغییر ۳۲ واحد درصدی در شاخص خودکفایی، نشانگر نوسان بالا و شکنندگی نظام غذایی کشور در برابر فشارهای اقلیمی و اقتصادی است.
سه لایه اصلی در نظام غذایی کشور
پژوهشگران در تحلیل خود ساختار نظام غذایی کشور را به سه بخش اصلی تقسیم می‌کنند:
۱. بخش پایه یا کف خودکفایی (۵۵ درصد نیاز):
این بخش که ستون پایداری تولید داخلی محسوب می‌شود، حتی در شرایط دشوار نیز فعال بوده است. با این حال، وابستگی شدید به واردات خوراک دام و طیور، کمبود منابع آب، و ضعف حاصلخیزی خاک تهدیدی جدی برای استمرار تولید در این بخش به شمار می‌رود.
۲. بخش میانی یا متغیر تاب‌آور (حدود ۳۰ درصد نیاز):
تولید در این بخش به‌شدت به کارآمدی مدیریت منابع، سیاست‌های حمایتی و شرایط اقلیمی وابسته است. در سال‌های پربارش و با مدیریت کارآمد، خودکفایی تا ۸۰ یا حتی ۸۷ درصد افزایش می‌یابد؛ اما در سال‌های خشک و بحرانی، تولید کاهش یافته و کشور به کف خودکفایی بازمی‌گردد.
۳. بخش وابسته به واردات (۱۳ تا ۴۵ درصد نیاز):
این بخش شامل واردات مواد غذایی، نهاده‌ها و کالاهای واسطه‌ای است و مستقیماً از بازار جهانی، نرخ ارز و سیاست‌های تجاری تأثیر می‌پذیرد. در دوره‌های کم‌آبی یا نوسان ارزی، سهم این بخش افزایش می‌یابد و وابستگی کشور به منابع خارجی بیشتر می‌شود.
تاب‌آوری شکننده در برابر بحران‌های اقلیمی و تجاری
فاصله میان کف و سقف خودکفایی، شاخصی از میزان پایداری و انعطاف نظام غذایی است. هرچه این فاصله کمتر شود، مقاومت کشور در برابر شوک‌های اقتصادی و اقلیمی بیشتر خواهد بود. با این حال، در سه دهه اخیر این فاصله به‌طور میانگین ثابت مانده و نشان می‌دهد که نظام غذایی ایران علی‌رغم حفظ سطح تولید، از نظر تاب‌آوری بهبود محسوسی نداشته است.
سه مسیر کلیدی برای ارتقای پایداری غذایی
-کارشناسان معتقدند عبور از وضعیت فعلی مستلزم سه رویکرد اساسی است:
-تقویت تولید پایدار داخلی در بخش پایه از طریق بهبود بهره‌وری آب و خاک و کاهش وابستگی به نهاده‌های وارداتی؛
-مدیریت هوشمند منابع و سیاست‌های حمایتی هدفمند در بخش میانی برای افزایش انعطاف‌پذیری در برابر نوسانات اقلیمی؛
-بازنگری در سیاست‌های تجاری و ذخیره‌سازی استراتژیک در بخش وابسته به واردات برای کاهش آسیب‌پذیری در شرایط جهانی.
جمع‌بندی:
پس از سه دهه برنامه‌ریزی، نظام غذایی کشور توانسته سطحی پایدار اما شکننده از خودکفایی را حفظ کند. تداوم این وضعیت بدون اصلاح ساختارهای تولید، مدیریت و تجارت، می‌تواند امنیت غذایی کشور را در برابر تحولات اقلیمی و اقتصادی تهدید کند. افزایش تاب‌آوری در گرو نگاه یکپارچه، سرمایه‌گذاری هدفمند و سیاست‌گذاری مبتنی بر داده‌های واقعی است.
*بازنویسی: تحریریه پژواک کارفرما
انتهای پیام