طلوع در دل خشکسالی؛ پروژه انتقال آب، اصفهان را جان دوباره داد

افتتاح پروژه انتقال آب دریا به اصفهان، علاوه بر کاهش فشار بر روی زاینده رود، با محافظت از صنایع بزرگ و چرخه اشتغال هزاران نفری آن، دارای توجیه اقتصادی قابل توجهی است. کارشناسان معتقدند این طرح در صورت استفاده از راهکارهای نوین مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، مسیری پایدار برای غلبه بر بحران کم‌آبی و جلوگیری از توقف چرخ تولید در قلب ایران است.

به گزارش ایرنا، فاز نخست پروژه عظیم انتقال آب دریا به اصفهان هفته پیش با ورود آب شیرین‌شده خلیج فارس به اصفهان و کاستن قسمتی از بار سنگین صنایع از دوش رودخانه زاینده رود افتتاح شد.

انتقال آب از دریای جنوب به فلات مرکزی، نه تنها یک پروژه مهندسی بلکه نمادی از اراده جمعی برای غلبه بر بحران کم‌آبی است؛ این طرح با وجود چالش‌های موجود، امیدی تازه در دل کویر کاشته است.

این رویداد نه تنها نقطه عطفی برای مدیریت منابع آبی کشور، بلکه نوید بخش احیای زاینده رود، این شریان حیاتی فلات مرکزی و توسعه پایدار در قلب ایران است و در زمانه ای که کاهش نزولات آسمانی و اشتباهات مدیریتی منجر به افت شدید آب در حوضه آبریز زاینده رود و تهدید آب شرب برای استان اصفهان شده است، اهمیت اجرای این پروژه بیش از پیش بروز پیدا می‌کند.

فاز اول پروژه انتقال آب دریا به اصفهان با ۸۰۰ کیلومتر خط لوله و هدف‌گذاری برای انتقال ۷۰ میلیون متر مکعب پروژه‌ای حیاتی در دل فلات مرکزی ایران به شمار می رود.

در فاز نخست این پروژه، صنایع بزرگ استان استان شامل پالایشگاه و فولاد مبارکه با خریداری آب خلیج فارس از سیرجان، مصرف خود از آب‌های سرزمینی در اصفهان را به صفر می‌رسانند.

پروژه انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به فلات مرکزی ایران، یکی از بزرگترین طرح‌های زیرساختی کشور است که با هدف تامین آب پایدار برای هفت استان کم آب از جمله اصفهان در اواسط دهه ۹۰ طراحی شد. این ابرپروژه با به‌کارگیری فناوری پیشرفته اسمز معکوس (RO)، آب شور دریا را به آب شیرین تبدیل می‌کند. هدف اصلی این طرح نه تنها تامین نیازهای شرب و صنعت، بلکه کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی و رودخانه‌هایی مانند زاینده رود است و گامی اساسی در جهت مدیریت بحران کم‌آبی به شمار می‌رود.

عملیات اجرایی فاز نخست پروژه انتقال آب دریای جنوب به اصفهان ۲ سال قبل در زمان دولت شهید رییسی ( دولت سیزدهم) با هدف انتقال آب شیرین شده خلیج فارس از سیرجان به اصفهان با خط لوله‌ای به طول حدود ۷۸۰ کیلومتر آغاز و در دولت چهاردهم با تاکید رییس جمهور پزشکیان ادامه پیدا کرده و به پایان رسید. این میزان از لوله گذاری که ظرفیت انتقال ۷۰ میلیون مترمکعب آب در سال به صنایع اصفهان را دارد در این فاصله زمانی از لحاظ مهندسی یک رکورد منحصر به فرد به حساب می آید که نشانه ای از توانایی و دانش بالایی مهندسین و پیمانکاران ایرانی است.

استاندار اصفهان در این پیوند خاطرنشان کرد: دست‌اندرکاران این سامانه بزرگ، چه در دولت قبل و چه در دولت چهاردهم، با حمایت صنایع بزرگ استان، پروژه‌ای بزرگ و سخت را در زمانی بسیار کوتاه به سرانجام رساندند و با این کار، نه فقط برای استان بلکه برای کشور، افتخار آفریدند و یک رکورد ملی را به ثبت رساندند.

مهدی جمالی نژاد گفت: امیدواریم به زودی با حمایت سهامداران و همت دیگر عوامل، شاهد شتاب در اجرا و به ثمر نشستن بخش دوم پروژه باشیم اما احیای کامل زاینده رود کماکان نیازمند اعمال مدیریت چندوجهی به ویژه در کنترل مصارف بی‌رویه و اجرای سایر پروژه‌های آبی استان نظیر «ماندگان» و «کوهرنگ سه» است و در دیدار با رئیس کل بانک مرکزی، با تشریح وضعیت اعتباری پروژه‌های آبی اصفهان و ضرورت تکمیل آن‌ها، خواستار ارائه تسهیلات مورد نیاز برای اجرای پروژه ماندگان شدم.

وی اضافه کرد: پس از برقراری دسترسی صنایع بزرگ به این آب، روزشمار و ضرب‌الاجل قطع کلیه مصارف صنایع استان از منابع سرزمینی و اتصال فوری آن‌ها به آب دریا اعلام و مجدانه اجرا و تاکید می شود به هیچ عنوان قرار نیست با این آب، توسعه جدیدی در حوزه صنایع آب بَر و آلاینده پیرامون شهر اصفهان اتفاق بیفتد.

آغاز راه: بهره‌برداری از فاز نخست و انتظارات آتی

فاز اول پروژه انتقال آب دریا در اصفهان به نتیجه رسید اما تلاش برای تکمیل سایر پروژه‌ها کماکان ادامه دارد. به گفته استاندار اصفهان، علاوه‌بر تکمیل فاز دوم انتقال آب دریا به اصفهان، پروژه‌های کوهرنگ ۳، سامانه دوم آبرسانی و ماندگان نیز با سرعتی بیش از گذشته در حال پیگیری و انجام است.

جمالی نژاد ادامه داد: همکاری دولت و بخش خصوصی در کنار مدیریت مصرف آب در همه بخش‌ها اعم از کشاورزی، خانگی و صنایع، تنها راه بازگشت روح طراوت به پهنه خشک زاینده رود است. پروژه‌های آبی استان علی‌رغم وقفه‌های طولانی در دهه های گذشته اما امروز با جدیت و همکاری ذینفعان، در دست پیگیری است و هیچ موضوعی منجر به توقف در آن‌ها نمی‌شود.

وی یادآور شد: بهره‌برداری از فاز نخست طرح انتقال آب دریا به اصفهان آغاز یک راه بزرگ است، زیرا مسیر طولانی و پر پیچ و خمی که به احیای زاینده رود می‌رسد نیازمند مدیریت چندوجهی منابع آب، اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی و تکمیل دیگر پروژه‌های تامین آب استان است.

نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در این پیوند به ایرنا گفت: اجرای فاز نخست پروژه انتقال آب از دریای جنوب به اصفهان تنها بخشی از پازل(جورچین) احیای زاینده‌رود است و بنابراین اقدامات باقی مانده زیادی باید انجام شود و نمی توان به این میزان بسنده کرد.

مهدی طغیانی ادامه داد: این انتقال آب، همه کار نیست و بخش کوچکی از کلان پروژه احیای زاینده رود آن هم در حد بخشی از برداشت صنعت است. برای جبران کسری آب شرب در اصفهان به اجرای پروژه ماندگان نیازمندیم و علاوه‌بر آن نیاز است تا برداشت‌ها از رودخانه زاینده رود سامان‌دهی شود.

وی تصریح کرد: احیای زاینده رود منوط به افزایش نیافتن بارگذاری‌های جدید بر روی این رودخانه تمدن ساز است. یعنی افزایش مصرف شرب نداشته باشیم، مصرف صنعت در همین اندازه فعلی باقی بماند، بارگذاری های موجود در بحث کشاورزی ساماندهی و بارگذاری های جدید مرتبط با کشاورزی در سراسر مسیر رودخانه متوقف شود.

نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی خاطرنشان کرد: برآورد می شود برای احیای زاینده رود باید حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب نیاز آبی در اصفهان تامین شود تا برای جریان زاینده رود با نوسان حداقلی، آب کافی وجود داشته باشد، به نظر می رسد با اجرای فاز نخست پروژه انتقال آب از دریای جنوب به اصفهان و تکمیل فاز دوم آن ( انتقال آب به اصفهان به صورت مستقل از دریای عمان) و اضافه شدن طرح انتقال آب از منابع جنوبی استان، ۴۰۰ میلیون مترمکعب نیاز آبی اصفهان تامین خواهد شد البته به شرط آن که بارگذاری جدیدی در حوزه‌های صنعت، شرب و کشاورزی انجام نشود.

نماینده دیگر اصفهان در مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست، در خصوص پروژه انتقال آب از دریای جنوب و لزوم احیای زاینده رود گفت: این طرح انتقال آب به تنهایی به جاری شدن آب در زاینده رود کمکی نمی‌کند، اما می‌تواند در کاهش فشارهای ناشی از برداشت‌های بیش از حد آب موثر باشد.

حامد یزدیان ادامه داد: خشکی زاینده رود یکی از بزرگ‌ترین مشکلات اصفهان در سال‌های اخیر بوده است و در این مدت نتوانستیم مطالبات کشاورزان و حقابه‌های زیست محیطی را تامین کنیم که در نهایت به خشکی این رودخانه منجر شد و دلیل اصلی این وضعیت، برداشت‌های بیش از حد از حوضه آبریز زاینده رود و افزایش مصرف آب شرب است.

یزدیان تصریح کرد: برای حل این بحران، باید منابع جدیدی از آب تامین شوند و مصارف فعلی کاهش یابند که یکی از پروژه‌های مطرح شده در این خصوص تامین آب صنایع اصفهان از طریق انتقال آب از دریا است.

وی خاطرنشان کرد: پروژه انتقال آب صنایع از دریا آغاز شده و قرار است سالانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب از دریای عمان شیرین سازی و به اصفهان منتقل شود. فاز اول این پروژه که به تازگی مورد بهره‌برداری قرار گرفته، شامل انتقال ۷۰ میلیون مترمکعب آب از طریق منبعی موقت است. در حال حاضر، بخش لوله‌گذاری از سیرجان تا اصفهان (حدود ۸۰۰ کیلومتر) به اتمام رسیده، اما منبع اصلی آب یعنی دریای عمان هنوز فعال نشده است. بنابراین، این مقدار آب به صورت موقت از آبی که استان‌های یزد و کرمان از خلیج فارس دریافت می‌کنند، خریداری و از سیرجان به اصفهان منتقل می‌شود.

یزدیان افزود: بنای استان اصفهان باید این باشد که با کمک صنایع، فاز دوم این طرح را نیز اجرا کند. آخرین سفر شهید رئیسی به اصفهان نیز با هدف آغاز فاز دوم صورت گرفته بود و این پروژه پیشرفت‌هایی داشته است و باید تلاش کنیم تا فاز دوم کامل شود. انتقال ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب از دریای عمان می‌تواند کل برداشت‌های صنایع استان از حوضه زاینده رود را جایگزین کند. در حال حاضر، صنایع اصفهان بیشتر از منابع زیرزمینی استفاده می‌کنند که سبب بروز مشکلاتی مانند فرونشست زمین شده‌اند.

یزدیان در ادامه تاکید کرد: باید توجه داشت انتظار اینکه با اجرای این طرح آب به‌طور دایم در زاینده رود جاری شود، واقع بینانه نیست و کنترل برداشت‌های غیرمجاز در کنار تامین منابع جدید آبی یکی از راهکارهای کلیدی برای احیای زاینده رود است. هر چه بتوانیم این مصارف را مدیریت کنیم، احتمال جاری شدن آب در زاینده رود بیشتر می‌شود.

وی در پایان گفت: مدیریت استان اکنون عزم جدی برای متوقف کردن فروش آب به صنایع بزرگ دارد. شرکت آب منطقه‌ای و آبفا موظفند این موضوع را اجرایی کنند و وزارت نیرو نیز باید در نظارت بر برداشت‌های غیرمجاز گام‌های لازم را بردارد. ۲ پروژه مهم دیگر نیز که می‌توانند به احیای زاینده رود کمک کنند: انتقال آب از منطقه جنوب استان و بهره‌برداری از پروژه کوهرنگ ۳ است که با اجرای آن‌ها در کنار مدیریت مصرف و انتقال آب از دریا امید برای جاری شدن دائمی آب در زاینده رود افزایش می‌یابد.

توجیه اقتصادی و فنی افتتاح فاز نخست طرح انتقال آب خلیج فارس به نصف جهان

کارشناسان بر این باورند که پروژه انتقال آب دریای عمان به اصفهان مزایای چشمگیری برای مناطق کم آب فلات مرکزی به همراه دارد. تامین آب پایدار برای صنایع بزرگ اصفهان به کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی و زاینده رود منجر می‌شود و این امر نه تنها به احیای رودخانه کمک می‌کند، بلکه از گسترش فرونشست زمین و تخریب محیط زیست ناشی از برداشت بی‌رویه آب نیز جلوگیری می‌کند.

کارشناسان اقتصادی می‌گویند این طرح ارزش افزوده بالایی برای صنایع ایجاد می‌کند و مطالعات نشان داده که انتقال آب به مجتمع‌های صنعتی و معدنی در مرکز و جنوب شرق ایران، اقتصادی‌تر از انتقال مواد معدنی به سواحل است. این پروژه همچنین با ایجاد فرصت شغلی، به توسعه اقتصادی منطقه و کاهش تنش‌های اجتماعی ناشی از کمبود آب یا طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای داخل کشور کمک می‌کند.

البته برخی منتقدان هزینه‌های بالای اجرای پروژه برای فازهای اول و دوم برآورد شده و مصرف زیاد انرژی در فرآیند شیرین سازی و انتقال، را از دیگر نگرانی‌ها برای این پروژه بر می شمارند اما به نظر می رسد که با توجه به این که هم اکنون نصف جهان در شرایط بحران کم‌آبی و کاهش ۵۰ میلیمتری میانگین بارش‌ها قرار دارد، اجرای این پروژه برای جلوگیری از مهاجرت و تخلیه مناطق مرکزی کشور ضروری است.

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه صنعتی اصفهان، در این پیوند گفت: شیرین سازی آب دریا و انتقال آن برای مصارف صنعتی به فلات مرکزی ایران، یکی از راهکارهای بسیار خوب و در عین حال پایدار به شمار می‌رود، به شرط آنکه برق مورد نیاز برای ایستگاه‌های پمپاژ در مسیر انتقال و همچنین تامین انرژی مورد نیاز برای فرایند شیرین سازی در حاشیه دریا، از طریق منابع تجدیدپذیر به ویژه انرژی خورشیدی تامین شود.

مهدی قیصری ادامه داد: در صورت استفاده از انرژی خورشیدی برای پمپاژ آب شیرین سازی شده، این طرح نه تنها از نظر محیط زیستی قابل‌قبول و پایدار خواهد بود، بلکه از منظر اقتصادی نیز توجیه پذیری بالایی خواهد داشت.

وی خاطرنشان کرد: اگر فرآیند شیرین سازی آب و پمپاژ آن با استفاده از برق شبکه سراسری انجام شود در شرایط وجود ناترازی برق این روش پایدار نخواهد بود و از منظر اقتصادی نیز توجیه پذیر نیست زیرا در واقع یارانه پنهانی برای انتقال و تامین آب مصرف می‌شود، بدون آنکه بازگشت سرمایه مشخصی در کار باشد. اما اگر برق مورد نیاز از طریق پنل‌های خورشیدی و دیگر منابع انرژی تجدید پذیر تامین شود، پروژه در بلندمدت پایدار و قابل اتکا خواهد بود.

وی اظهار داشت: فناوری‌های مرتبط با انرژی های تجدید پذیر در کشور تا حد قابل قبولی در دسترس است و حتی بخشی از آن بومی سازی شده است. در حوزه لوله‌گذاری و تامین تجهیزات نیز کشور از وضعیت مطلوبی برخوردار است و توان داخلی برای تامین اتصالات و تجهیزات وجود دارد، بنابراین می توان این پروژه را از نظر اقتصادی به صرفه کرد، ضمن آن که دانش مهندسی و ظرفیت اجرایی کشور نیز در پی اجرای چنین پروژه هایی ارتقا خواهد یافت.

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه صنعتی اصفهان یادآور شد: برخی عنوان می کنند، صنعت می توانست با هزینه های بسیار کمتر و با اجرای پروژه های بازچرخانی پساب و بهینه سازی، میزان مصرف آب خود را بسیار کاهش دهد و مشارکت در این طرح توجیه اقتصادی ندارد، اما در خصوص راهکارهای جایگزین با توجه داشت که بازچرخانی پساب صنعتی در مجموع عدد قابل توجهی نیست.

وی ادامه داد: با بررسی این پروژه ها می توان دریافت که هم اکنون نیز بخش عمده‌ای از پسابی که قابلیت بازچرخانی و استفاده مجدد در صنایع را دارد، توسط خود صنایع بازیابی می‌شود. بنابراین، نباید انتظار داشت که این مسیر بتواند سهم بزرگی در حل بحران فعلی آب ایفا کند.

نگرانی‌های زیست‌محیطی انتقال آب به مرکز ایران

هرچند منافع اقتصادی پروژه انتقال آب دریا به نصف جهان قابل کتمان نیست با این حال، نگرانی‌های زیست محیطی همچنان در پروژه انتقال آب دریا به فلات مرکزی خودنمایی می‌کند برخی از کارشناسان محیط زیست بیان می کنند تخلیه پساب شور ناشی از فرآیند نمک‌زدایی و شیرین سازی به خلیج فارس می‌تواند به اکوسیستم دریایی آسیب برساند.

بررسی خبرنگار ایرنا نشان می دهد، طراحان پروژه انتقال آب دریای عمان به اصفهان اقداماتی نظیر انتقال پساب به آب‌های آزاد و جابه‌جایی نقطه آبگیر در سواحل مکران را انجام داده و سازمان محیط زیست نیز الزامات سختگیرانه‌ای برای عمق برداشت آب و دفع پساب تعیین کرده تا آسیب به اکوسیستم به حداقل برسد.

یکی دیگر از نگرانی‌های اصلی فعالان زیست محیطی در اصفهان پیرامون پروژه انتقال آب دریا به نصف جهان، بارگذاری‌های جدید یا توسعه صنایع در استان است و این درحالی است که استاندار اصفهان طی اظهاراتی در روز افتتاح این طرح به شدت بر عدم توسعه صنایع آب بر در اصفهان تاکید کرد و این پروژه را بدون هیچ منافاتی با مسائل محیط زیستی دانست.

مهدی جمالی نژاد در این باره گفت: توسعه صنعت در اصفهان تنها با صنایع کربن صفر، آب صفر و هایتک صورت خواهد گرفت و تاکید می کنیم که که صنایع استان موظف به قطع مصرف فعلی خود از زاینده رود با اتصال به خط انتقال آب دریا هستند و این آب برای توسعه صنعت به اصفهان آورده نمی شود.

قیصری، دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه صنعتی اصفهان، در مورد نگرانی های محیط زیستی گفت: اگر و فقط اگر، با ورود آب جدید، برداشت صنایع از منابع سطحی و زیرزمینی متوقف شود، انتقال آب دریا به اصفهان بدون تردید اثر مثبتی خواهد داشت، اما اگر آب جدید تنها به توسعه صنایع و افزایش ظرفیت‌های تولید اختصاص یابد، نه تنها کمکی به محیط زیست نمی‌کند، بلکه خطرات جدیدی نیز ایجاد می‌کند.

وی یادآور شد: چنین انتقالی در صورت فقدان برنامه‌ریزی دقیق، ممکن است توهم فراهم بودن آب را ایجاد کند که می تواند زمینه ساز گسترش صنایع آب بر، افزایش جمعیت و بالا رفتن تقاضا برای آب شرب شود که در این صورت، این انتقال به جای حل مساله، سرپوشی می‌شود برای برداشت‌های بی‌رویه‌ای که تاکنون در بخش صنعت انجام می‌شده است.

وی تاکید کرد: به هر حال همه بر این نکته که در فلات مرکزی ایران، نه تنها با کمبود منابع آبی و کسری قابل توجه و خطر آفرین سفره‌های آب زیرزمینی روبه‌رو هستیم، اذعان دارند و اگر بنا باشد راه حلی اتخاذ شود که هم صنایع در منطقه حضور داشته باشند و هم جمعیت قابل توجهی در فلات مرکزی باقی بمانند، چاره‌ای جز اجرای چنین طرح هایی نداریم.

وی یادآور شد: هرچند این راهکارها لزوما ایده‌آل یا دقیق نیستند، اما در شرایط فعلی خشکسالی مستمر و از سر ناچاری باید به آن تن داد و اگر این انتقال ها صورت نگیرد، وضعیت آبخوان وخیم تر شده و در نهایت تبعات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای برای استان به همراه خواهد داشت

به گزارش ایرنا، عملیات اجرایی مرحله نخست پروژه انتقال آب از دریای عمان به استان اصفهان، مهر سال ۱۴۰۱ در ۲۴ نقطه با حضور ۱۴ پیمانکار و عملیات مرحله دوم آن، هفتم مهر سال ۱۴۰۲ با حضور شهید رییسی آغاز شد.

با اجرای این پروژه عظیم ملی، ۷۰ میلیون مترمکعب آب نمک زدایی شده در مرحله نخست و در صورت فاز دوم پروژه ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب به اصفهان انتقال داده می‌شود.

به گفته مسوولان، اجرای این پروژه فقط با هدف تامین آب صنایع موجود در استان است و به هیچ وجه طرح توسعه واحدهای صنعتی آب بر از طریق آن در دستور کار نیست.

خشکسالی از اصلی‌ترین مشکلات استان اصفهان است و رودخانه زاینده رود به طول بیش از ۴۰۰ کیلومتر در دهه‌های اخیر به دلیل کاهش نسبی بارش‌ها، برداشت‌های غیرقانونی در بالادست، انتقال آب به حوضه‌های دیگر، تراکم جمعیت و عدم مدیریت صحیح منابع، به یک رودخانه با جریان دوره‌ای، تبدیل و در پایین دست، در بیشتر فصول سال با خشکی کامل مواجه است.