جهش فناورانه در میادین مشترک؛ نفت ایران روی پای خود ایستاد

زمینه تاریخی و ضرورت بومی‌سازی-طی دهه‌های گذشته توسعه میادین مشترک نفت و گاز ایران بارها به دلیل اتکای شدید به پیمانکاران و تجهیزات خارجی کند شده یا هزینه‌بر شده است. تحریم‌ها و خروج شرکت‌های بین‌المللی ضعف‌های زنجیره تأمین و فقدان ظرفیت داخلی در تولید تجهیزات راهبردی را برجسته کرد. از این رو سیاست‌گذاری‌هایی مانند برنامه بومی‌سازی «۱۰ گروه کالای راهبردی» در دولت یازدهم و سپس تمرکز بر شرکت‌های دانش‌بنیان از سال ۱۳۹۹، به‌تدریج به یک مسیر عملیاتی و قراردادی تبدیل شد.

دستاوردهای فناورانه: دکل‌ها و کمپرسورها

دکل‌های حفاری: شرکت‌های داخلی در همکاری با پژوهشگاه صنعت نفت و دانشگاه‌ها، نمونه‌های دکل ۲,۰۰۰ تا ۳,۰۰۰ اسب‌بخاری طراحی کرده‌اند که قادر به حفاری در اعماق بالای ۵۰۰۰ متر هستند. افزون بر طراحی، خدمات پس از فروش و سرعت تعمیرات داخلی، مزیت رقابتی این دکل‌هاست. پروژه‌های Jack-up فراساحلی نیز در مرحله پیش‌تولید قرار دارند و می‌توانند در عمق تا ۹۰ متر کار کنندنیاز حیاتی میادین خلیج فارس.

کمپرسورهای فشار بالا: چند شرکت دانش‌بنیان با حمایت نهادهای دولتی موفق به طراحی کمپرسورهای سانتریفیوژ تا توان ۲۵ مگاوات شده‌اند؛ فناوری‌ای که پیش‌تر در انحصار چند سازنده جهانی بود. نمونه‌های آزمایشی در واحدهایی مانند اهواز و یادآوران نصب و نتایج اولیه مثبت گزارش شده است.

تأثیر اقتصادی و فنی: صرفه‌جویی، سرعت و تاب‌آوری

مطالعات و نمونه‌های اجرایی نشان می‌دهند استفاده از تجهیزات بومی می‌تواند:

- تا ۳۰ درصد هزینه سرمایه‌گذاری در فاز توسعه را کاهش دهد،

- زمان اجرای پروژه‌ها را به حدود یک‌سوم کاهش دهد،

- و وابستگی ارزی و زنجیره تأمین را که در شرایط تحریم آسیب‌زا می‌شود، به‌طور معناداری کم کند.

نمونه عملی: در یکی از فازهای توسعه میدان آزادگان جنوبی، به‌کارگیری خدمات مهندسی و تجهیزات داخلی از جمله دکل ساخته داخل، صرفه‌جویی ارزی حدود ۱۳۰ میلیون دلار به‌همراه داشت.

ساختار حمایت و سازوکار مالی

برای پیشبرد بومی‌سازی، وزارت نفت اقداماتی را دنبال کرده است:

- تدوین «نقشه‌راه بومی‌سازی تجهیزات راهبردی» با فهرست اولویت ۲۲ رده تجهیزاتی؛

- امضای قراردادهای «پیش‌خرید تضمینی» با دانش‌بنیان‌ها برای تضمین بازار؛

- ایجاد مراکز آزمون میدانی در جنوب کشور (اهواز، ماهشهر، عسلویه، بندرعباس) برای تسریع تأیید فنی؛

- به‌کارگیری قراردادهای توسعه فناورانه (TDC) که دانش‌بنیان‌ها را شریک منافع پروژه می‌کند و ریسک مالی آن‌ها را کاهش می‌دهد؛

- مشارکت نهادهایی مانند ایمیدرو، صندوق توسعه ملی و صندوق نوآوری در تأمین تسهیلات و ضمانت‌نامه‌ها.

- این بسته ترکیبی مالی و قراردادی، انگیزه تولید و مقیاس‌پذیری را برای بازیگران داخلی تقویت کرده است.

چالش‌ها و نقاط ضعف

اگرچه روند مثبت است، اما چند مانع کلیدی وجود دارد که باید برطرف شوند:

تأمین مالی بلندمدت: بسیاری پروژه‌ها نیازمند سرمایه اولیه و دوره بازگشت طولانی‌اند که فراتر از ظرفیت مالی چند شرکت است.

استانداردسازی و گواهی‌نامه بین‌المللی: برای صادرات و رقابت با محصولات جهانی، الزام به کسب گواهی‌های فنی معتبر وجود دارد.

زنجیره تأمین قطعات پیچیده: برخی قطعات کلیدی هنوز وارداتی‌اند و نیازمند توسعه بومی تأمین‌کننده هستند.

نیروی انسانی متخصص: کمبود مهندسین با تجربه در طراحی و نگهداری تجهیزات فشارقوی و فراساحلی باید با آموزش هدفمند رفع شود.

تعامل صنعت-دانشگاه-بازار: هرچند مراکز نوآوری شکل گرفته‌اند، اما تبدیل نتایج پژوهشی به محصول تجاری نیازمند نظام تجاری‌سازی قوی‌تر است.

فرصت‌ها و مزایای راهبردی

- کاهش آسیب‌پذیری تحریمی: خودکفایی در تجهیزات راهبردی، توان تصمیم‌گیری مستقل کشور در حوزه میادین مشترک را افزایش می‌دهد.

- صرفه‌جویی ارزی و تقویت تراز پرداخت‌ها: جایگزینی واردات با تولید داخل منافع ارزی ملموسی دارد.

- دیپلماسی انرژی قوی‌تر: کشورهایی که می‌توانند خود تجهیزات را تأمین و پروژه را اجرا کنند، در مذاکرات منطقه‌ای دست بالا خواهند داشت.

- زایمان زنجیره ارزش داخلی و اشتغال: تولید تجهیزات سنگین و خدمات مهندسی فرصت شغلی برای ده‌ها هزار نفر ایجاد خواهد کرد.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد سیاستی

پیشرفت‌های اخیر نشان می‌دهد بومی‌سازی تجهیزات بالادستی از سطح شعار عبور کرده و به رکن عملی سیاست انرژی تبدیل شده است. برای تضمین تداوم و تحقق اهداف نقشه‌راه تا افق اعلام‌شده (۱۴۰۶–۱۴۰۷) لازم است:

- تثبیت و افزایش سقف تسهیلات مالی کم‌بهره و ضمانت‌های پروژه‌ای برای شرکت‌های تولیدی و فناور؛

- تشویق به تشکیل کنسرسیوم‌های تولیدی که ظرفیت تأمین سفارشات بزرگ پروژه‌های میدان محور را داشته باشند؛

- ایجاد و تقویت نهادهای صدور گواهی فنی و استاندارد داخلی با اعتبار بین‌المللی؛

- سرمایه‌گذاری هدفمند در آموزش نیروی انسانی و دوره‌های تخصصی عملی؛

- تعمیم قراردادهای پیش‌خرید تضمینی و TDC تا دانش‌بنیان‌ها شریک منافع و دارای جریان درآمدی باشد؛

- تدوین سیاست صادراتی برای تجهیزات تأییدشده که بازارهای منطقه‌ای را هدف گیرد.

جمع‌بندی:

اگر هماهنگی میان وزارت نفت، معاونت علمی، صندوق‌ها و بنگاه‌های فناور حفظ شود و زیرساخت‌های مالی، استانداردی و نیروی انسانی تقویت گردد، بومی‌سازی تجهیزات بالادستی می‌تواند ایران را در چند سال آینده از وابستگی سخت‌افزاری رها کرده و جایگاه رقابتی قابل‌توجهی در منطقه برای کشور ایجاد کند — هم در میادین مشترک و هم در دیپلماسی انرژی.

*بازنویسی: تحریریه پژواک کارفرما